Καραγεωργίου, Τασούλα

Από το πρόλογο του βιβλίου...

Το παρόν βιβλίο είναι αναθεωρημένη έκδοση των μεταφρασμένων φιλελληνικών ποιημάτων του μεγάλου Γάλλου ποιητή Βίκτωρος Ουγκώ, τα οποία περιλαμβάνονται στη συλλογή του με τίτλο Les Orientales (Τα ανατολικά ή Ανατολίτικα), που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1829.
Η μετάφραση ανήκει στον γεννημένο στη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας, Κωνσταντινουπολίτη λόγιο και ποιητή Κ. Αθ. Κωνσταντινίδη-Ξενάκη (1880-1947). Η μετάφραση του Κωνσταντινίδη εκδίδεται το 1921, με την ευκαιρία συμπλήρωσης των 100 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, και περιλαμβάνει 17 φιλελληνικά ποιήματα του Ουγκώ, από τα συνολικά 41 της συλλογής Les Orientales.
Τα μεταφρασμένα ποιήματα, στην πρώτη έκδοση, συνοδεύονται ως επί το πλείστον από αφιερώσεις του μεταφραστή. Οι αφιερώσεις αυτές αφορούν πρόσωπα του οικογενειακού του περιβάλλοντος (η μία μάλιστα στη μνήμη «του ομοιοπαθή Χιώτη παππού του, Ν. Ξενάκη»), άλλες αφορούν πρόσωπα προερχόμενα από τον κοινωνικό και καλλιτεχνικό κύκλο της Κωνσταντινούπολης, στον οποίο ο Κωνσταντινίδης προφανώς ενεργά μετέχει (ξεχωρίζει η αφιέρωση στη διαπρεπή μουσικολόγο Σοφία Σπανούδη), ενώ χαρακτηριστικές των πολιτικών και ιδεολογικών του επιλογών είναι οι αφιερώσεις σε πρόσωπα πολιτικά που βρίσκονται στο προσκήνιο της ταραγμένης εκείνης εποχής (όπως στον Στρατηγό Δαγκλή και στον Ελευθέριο Βενιζέλο). 
Ο μεταφραστής, στον Πρόλογο της έκδοσης, γραμμένο το 1920, δεν παραλείπει να δηλώσει παράλληλα, με έμμεσο αλλά σαφή τρόπο, πως εμφορείται και ο ίδιος από το όραμα της Μεγάλης Ιδέας και από μεγάλο θαυμασμό για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον ηγέτη που ανέλαβε την υλοποίηση του οράματος αυτού. Στον Ελευθέριο Βενιζέλο εξάλλου στηρίζει τις ελπίδες του για εθνική αναγέννηση, όταν στην κατακλείδα του Προλόγου αναφέρεται στη «μεγαλόπνοη σοφία του Αρχηγού της Φυλής». Τα φιλελληνικά ποιήματα του Ουγκώ είναι —όπως χαρακτηριστικά αναφέρει— προσφιλές ανάγνωσμα της παιδικής του ήδη ηλικίας και αποτελούν για τον Κωνσταντινουπολίτη λόγιο τρόπον τινά ένα κρυφό σχολειό, στο οποίο βρίσκουν καταφύγιο τα πατριωτικά του συναισθήματα και η εθνική του υπερηφάνια:

«Μικρός διάβαζα κρυφά, από το φόβο της τυραννίας, τα Orientales του αετού με το μεγαλόπρεπο και άτακτο πέταγμα Β. Ουγκώ. Τα ποιήματα αυτά συγκινούσαν βαθιά την πληγωμένη από τη σκλαβιά ψυχή μου και μου φέρναν δάκρυα στα μάτια· από το έργο του αυτό καταλαβαίνεις την άδολη, τη δυνατή, την απέραντη αγάπη και το μεγάλο θαυμασμό που είχε ο ευγενής ποιητής για την ηρωική και άτυχη Ελλάδα μας του 1821. Σε μερικές του στροφές, γεμάτες από το πάθος του πόνου προς το έθνος μας και του θαυμασμού του προς τους Γίγαντες της μοναδικής στην ιστορία εκείνης εποχής, θαρρείς πως δεν τραγουδεί ξένη, αλλά γνήσια ελληνική Μούσα». 

Η τραγική ειρωνεία συνίσταται στο ότι το όραμα του Μεγαλοϊδεατισμού θα διαψευσθεί με τον πιο σκληρό τρόπο, όταν, το επόμενο έτος, το 1922, θα συντριβεί μέσα στα ερείπια της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Η μετάφραση είναι έμμετρη και παρακολουθεί πιστά τις μετρικές επιλογές του γαλλικού πρωτοτύπου, με την αναλογική απόδοση των τονικών μέτρων και της ομοιοκαταληξίας, ενώ κάποτε επιχειρεί να μεταφέρει πιστά τις μετρικές καινοτομίες του Ουγκώ. 
Ο Κωνσταντινίδης, δημοτικιστής ο ίδιος και πρώιμος μάλιστα οπαδός του μονοτονικού συστήματος γραφής, χρησιμοποιεί μια παλαμική δημοτική από την οποία όμως δεν λείπουν και στοιχεία γλωσσικά του κωνσταντινουπολίτικου ιδιώματος αλλά και τουρκικής προέλευσης λέξεις. Τα στοιχεία αυτά κατέστησαν αναγκαία τη δημιουργία ενός μικρού γλωσσαρίου, που συνοδεύει την παρούσα έκδοση.
Στη μετάφραση των φιλελληνικών ποιημάτων του Ουγκώ αποτυπώνονται ανάγλυφα όλα τα χαρακτηριστικά του ρεύματος του ρομαντισμού, ο οποίος κυριάρχησε στα ευρωπαϊκά γράμματα από τα τέλη του 18ου έως τον 19ο αιώνα, και του οποίου ο Γάλλος ποιητής υπήρξε θερμός θιασώτης: το μεγαλειώδες, το υπερβατικό, το ευγενές και το ιδεώδες, και βεβαίως η κυριαρχία των ζωηρών αντιθέσεων στην απόλυτή τους έκφραση, με σκοπό να προκληθεί η ζωηρή συγκινησιακή συμμετοχή του αναγνώστη. Έτσι, οι ηρωικές μορφές των αγωνιστών της Ελληνικής επανάστασης (του Κωνσταντίνου Κανάρη ή του Μάρκου Μπότσαρη) προβάλλουν με την εξιδανικευτική διάσταση του ηρωικού μεγαλείου, του ευγενικού ήθους και της απαράμιλλης γενναιότητας, αντιπαρατιθέμενες πάντα προς την αγριότητα και τη βαρβαρότητα της τουρκικής κυριαρχίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο φιλελληνισμός του Ουγκώ δεν έχει σχέση με τα κλασικιστικά πρότυπα και δεν αναζητά —όπως συμβαίνει με άλλους φιλέλληνες δημιουργούς— στοιχεία της κλασικής αρχαιότητας στα χαρακτηριστικά των αγωνιζομένων για την Ελευθερία Ελλήνων αλλά είναι προσανατολισμένος στην εξύμνηση του νεοελληνικού ήθους, όπως αυτό αποτυπώνεται στο δημοτικό τραγούδι, και μάλιστα το κλέφτικο. Το ηρωικό σύμβολο του Κλέφτη αποδίδεται συνοπτικά, μεταφρασμένο λιτά, στους καταληκτικούς στίχους του ποιήματος «Η Ελληνοπούλα»:

έχει ο Κλέφτης βιό του μόνο το νεράκι από τη βρύση,
τον αγέρα, το τουφέκι που ο καπνός το ’χει μαυρίσει,
                            το βουνό, τη λευθεριά.

Δεν είναι λίγες οι φορές που η μετάφραση επιτυγχάνει να αποδώσει τις λυρικές εξάρσεις του γαλλικού πρωτοτύπου και να μεταδώσει με ποιητική γνησιότητα τη συγκίνηση που προκαλεί το αγωνιστικό πείσμα και το υπερήφανο φρόνημα των Ελλήνων κάθε ηλικίας, όπως π.χ. εκείνου του μικρού παιδιού που βρίσκεται μπροστά στα ερείπια της κατεστραμμένης μετά τη σφαγή Χίου. Παραθέτουμε εδώ μία στροφή από το ποίημα «Το παιδί» («L’ enfant» στο γαλλικό πρωτότυπο), το οποίο στην εξαίρετη και πολύ γνωστή μετάφραση του Κωστή Παλαμά φέρει τον τίτλο «Το ελληνόπουλο», για να φανεί πως και ο Κωνσταντινίδης απέδωσε με ποιητική ευαισθησία και συγκινησιακή συμμετοχή —λόγω και της χιακής καταγωγής του πάππου του— το ποίημα του Ουγκώ: 

Χρυσό μου αγόρι τι ζητάς, εγώ να σου χαρίσω,
για να μαζέψω γρήγορα και να σ᾿ τα συγυρίσω
σγουρά, πάνω στον ώμο σου τον άσπρο, τα μαλλιά;
Αυτά που δεν τα μόλυνε το φονικό τ’ ατσάλι
και σκόρπια κλαιν ολόγυρα στ’ ωραίο σου κεφάλι,
σαν τα κλωνάρια που θρηνούν τριγύρω στην ιτιά;

Η αναθεωρημένη έκδοση των Ανατολίτικων του Ουγκώ σε μετάφραση Κ. Αθ. Κωνσταντινίδη, 200 χρόνια από την έκρηξη της μεγαλειώδους Επανάστασης του 1821 που σήμανε την αναγέννηση του νέου ελληνισμού, πέρα από το λογοτεχνικό και ιστορικό της ενδιαφέρον, συνιστά απόδοση τιμής προς τον μεγάλο φιλέλληνα συγγραφέα Βίκτωρα Ουγκώ, ο οποίος ύμνησε την αγωνιζόμενη Ελλάδα με την οφειλόμενη σε μια μάνα αγάπη και με την τρυφερότητα και στοργή που ταιριάζει σε μιαν αδελφή:

Του Ομήρου Ελλάδα, μάνα θλιμμένη,
Ελλάδα του Μπάιρον, δόλια αδελφή,
τώρα τραγούδα χαράς στροφή,
σαν απ’ το κλάμα φωνή σού μένει. 

14-1-2021
Τασούλα Καραγεωργίου