Δανιήλ, Ανθούλα

Το δημοτικό τραγούδι και η προσφορά του στη δημοσιοποίηση του Αγώνα για την Ελευθερία         

 

Συλλογές των δημοτικών τραγουδιών έχουν γίνει πολλές από επιφανείς Έλληνες και ξένους επιστήμονες. Όμως στην Ευρώπη του 19^ου αιώνα, τo Δημοτικό τραγούδι ταξίδεψε  κυρίως μέσα από τις συλλογές δημοτικών τραγουδιών  του Claude Charles Fauriel και του  Arnold Passow, οι οποίοι θεωρήθηκαν οι καλύτεροι «διαλαλητές» της ελληνικής υπόθεσης.                       

Παρακολουθώντας σήμερα με μεγάλη συγκίνηση και ενδιαφέρον την εκδοτική δραστηριότητα γύρω από την επέτειο της Επανάστασης των Ελλήνων, το 1821, και τον Αγώνα τους να ορθοποδήσουν ως Έθνος,  ξαναβγαίνουν στην επιφάνεια πνευματικά και καλλιτεχνικά δημιουργήματα, τα οποία είχαν αποσυρθεί στα υπόγεια των Αρχείων, στα σκονισμένα ράφια των βιβλιοθηκών και στις ισχνές κατ’ ανάγκην Εισαγωγές (που διαβάζονταν διαγωνίως) στα  σχολικά βιβλία.  

Η δημοσίευση των συλλογών του  Claude Charles Fauriel και Arnold Passow αναδεικνύει στα μάτια μας τη σημαντικότητά τους, εφόσον ακούγεται στην Ευρώπη η καταπιεσμένη φωνή  του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού και του Αγώνα του για Ελευθερία, σε μια εποχή που ήταν δύσκολο να  γνωστοποιηθεί αλλιώς και τα ΜΜΕ της εποχής είναι η εφημερίδα, όπου και όταν υπήρχε και για όποιον ήξερε γράμματα βεβαίως, καθώς και  η αλληλογραφία, η οποία χρειαζόταν ίσως και ένα μήνα για να φτάσει μία επιστολή από την Ελλάδα στην Αγγλία π.χ.

Ο εορτασμός, λοιπόν,  των 200 χρόνων από την εθνεγερσία μας, φέρνει τα δημοτικά τραγούδια στο φως, στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων και στην καρδιά μας. Ας  θυμηθούμε, με την ευκαιρία, ότι καμιά εξέλιξη δεν συμβαίνει στον κόσμο που δεν πατάει γερά στην παράδοση και ότι η ελληνική παράδοση είναι το σταθερό θεμέλιο, πάνω στο οποίο χτίστηκε ο νεότερος ελληνικός κόσμος. Ο Διονύσιος Σολωμός από τα Επτάνησα, με άλλη κουλτούρα από αυτήν της απέναντι ηπειρωτικής Ελλάδας και σπουδασμένος στην Ιταλία, τα δημοτικά τραγούδια έχει διαβάσει και από αυτά έχει επηρεαστεί, με αυτά έχει παιδευτεί για να αρθρώσει λόγο και αίσθημα εθνικό-ελληνικό.

 

Με αφορμή, λοιπόν, το Αγώνα του 1821, οι εκδόσεις Νίκας μας υπενθυμίζουν ότι οι δύο Ευρωπαίοι  επιστήμονες που έκαναν και τις δύο πιο διάσημες συλλογές, είναι εδώ.

 

Claude Charles Fauriel (1772-1844). Ο Φοριέλ ανήκει στους ρομαντικούς εκείνους Φιλέλληνες, οι οποίοι ζούσαν μέσα σε ένα κλίμα έμπνευσης, φαντασίας, φυσιολατρίας, εθνικής γλώσσας, επαναστατικότητας και ηρωισμού, υψηλά ιδανικά και έντονα συναισθήματα. Επόμενο ήταν να συγκινηθεί από την πηγαία έκφραση ενός αγωνιζόμενου λαού. Ακαδημαϊκός, ιστορικός και φιλόλογος δρα στη Γαλλία στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης και των Ναπολεοντείων Πολέμων. Συνεργάτης του Φουσέ, ενός ανθρώπου που άλλαζε συνεχώς στρατόπεδο, επαναστάτη με τον Ναπολέοντα και οπαδός του Ροβεσπιέρου, συνέβαλε στην καρατόμηση του Βασιλιά, τάχτηκε μετά εναντίον του Ναπολέοντα και  βοήθησε στην ενθρόνιση του νέου βασιλιά. Ένας άνθρωπος που μίσησαν οι πάντες. Ο Φοριέλ πολύ νωρίς εγκατέλειψε την πολιτική καριέρα και αφοσιώθηκε στις ιστορικές και φιλολογικές του μελέτες. Στην Ελλάδα το όνομά του έφτασε μέσα από τη συλλογή των Δημοτικών και Κλέφτικων τραγουδιών,  τα οποία εξέδωσε με τον τίτλο «Chants populaires de la Grèce modern» το 1824. Το υλικό όμως ήταν πολύ και έτσι τον επόμενο χρόνο, το  1825,  ακολούθησε δεύτερος τόμος. Η έκδοση περιλαμβάνει εκτενέστατη Εισαγωγή με συγκλονιστικές ιστορικές και λογοτεχνικές πληροφορίες. Όσον αφορά τα τραγούδια κατέληξε στο ότι η  δημοτική ποίηση είναι η συνέχεια της αρχαίας λαϊκής ποίησης.

Την έκδοση αυτή θεώρησε ο Φοριέλ εύνοια της τύχης, ενώ για τους Έλληνες ήταν μια ευκαιρία κινητοποίησης του Φιλελληνικού κινήματος και πρόκλησης του πολιτικού ενδιαφέροντος των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο Φοριέλ διδάχτηκε την ελληνική γλώσσα και κατόρθωσε να ολοκληρώσει τη συλλογή του με τη βοήθεια των Ελλήνων του εξωτερικού, σπουδαστών, εμπόρων και ναυτικών, καθώς και άλλων από διάφορα μέρη της Ευρώπης που του έστελναν τραγούδια τα οποία τραγουδούσαν ή είχαν συνθέσει οι ίδιοι.

Στην Ελλάδα η συλλογή κυκλοφορήθηκε σε μετάφραση του Απ. Δ. Χατζηεμμανουήλ και πλούσιο Πρόλογο του Ακαδημαϊκού Νίκου Βέη, με τον τίτλο Δημοτικά Τραγούδια της σύγχρονης Ελλάδας, από τις εκδόσεις Νίκας στο 1956. Έκτοτε έγιναν πολλές ανατυπώσεις, διετήρησαν όμως πάντα την καθαρεύουσα γλώσσα της αρχικής μετάφρασης. Στη συλλογή εντάσσεται και ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Σολωμού, για τον οποίο σημειώνει πως δεν είναι δημοτικό ποίημα όμως «χαρίζει στην πατρίδα του ποιητή και στους φίλους των γραμμάτων τις ωραιότερες ελπίδες». Η μετάφραση του Ύμνου έγινε από τον Στανισλάς Ζιλιέν, ο οποίος είχε μεταφράσει έναν Έλληνα ποιητή της Αρχαιότητας και την «ελληνική πατριωτική λύρα του Ζακύνθιου ποιητή Κάλβου».Στα ίδια χρόνια δηλαδή που ο Ανδρέας Κάλβος δημοσιεύει τις Ωδές του, καθώς επίσης και ο Λόρδος Μπάιρον που έρχεται να πολεμήσει και να πεθάνει στο Μεσολόγγι, στην αρχή με ποιήματα – λέξεις,  και μετά με έργα – όπλα.  

 

Arnold Passow (1829-1870). Ο Πάσοβ ήταν μεγάλος Γερμανός φιλόλογος, ο οποίος  έγραψε μελέτη Περί των ομηρικών παραβολών (1852) και Σοφόκλειες μελέτες (1864). Στην Ελλάδα έγινε γνωστός λόγω της συλλογής του πλούσιου  λαογραφικού υλικού, τα δημοτικά τραγούδια με τον τίτλο  Carmina Popularia Graeciae recentioris,  το οποίο μας είναι γνωστό ως συλλογή του Πάσοβ ή Popularia Carmina,  έργο το οποίο εξέδωσε στη Λειψία το 1860 με Εισαγωγή και σχόλια στα Λατινικά. Το έργο αυτό εκδόθηκε επίσης στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Νίκας το 1958,  με τον τίτλο Ελληνικά, Τραγούδια Ρωμαίικα, σε φωτογραφική ανατύπωση και υπήρξε βιβλίο αναφοράς για μελετητές και εραστές του δημοτικού τραγουδιού.  Επανατυπώθηκε το 2007.

Το ενδιαφέρον αυτής της έκδοσης είναι η ευκαιρία που δίνει στον αναγνώστη να επικοινωνήσει με το σώμα των λέξεων, με την εικόνα τους των σχεδόν διακοσίων ετών, το ορθογραφικό σύστημα, και κυρίως το πάθος πίσω από το τραγούδι και τη γλώσσα πίσω από τη γλώσσα που μιλάμε σήμερα.   

Ο Πάσοβ όμως δεν περιηγήθηκε την Ελλάδα, δεν την επισκέφτηκε ποτέ  και δεν συνέλεξε ο ίδιος τα δημοτικά τραγούδια. Την επισκέφτηκε όμως ο πεθερός του Heinrich Ulrich, ο οποίος υπήρξε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Όθωνος, όπως ονομαζόταν το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών μέχρι το 1862, οπότε άλλαξε ονομασία. Το Πανεπιστήμιο του Όθωνος, όπως δείχνει το όνομά του, ιδρύθηκε από την Αντιβασιλεία στις 31  Δεκεμβρίου 1836,  επαναβεβαιώθηκε στις 14 Απριλίου του 1837 με διάταγμα του Όθωνος και λειτούργησε στις 3 Μαΐου του 1837 (τρίτη μέρα του Πάσχα).

Ο Ulrich, όμως, που  συγκέντρωσε τα τραγούδια για να τα εκδώσει στη Γερμανία, δεν πρόλαβε λόγω πρόωρου θανάτου, γι’ αυτό το έργο του πραγματοποίησε ο γαμπρός του ο Πάσοβ. Η συλλογή φέρει, πλέον, το όνομά του, αλλά πέραν της συλλογής του Ulrich, ο Πάσοβ αξιοποίησε και τραγούδια από άλλες συλλογές, όπως του Φοριέλ που ήδη αναφέραμε, του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, του Niccolo Tomaseo, του Friedrich Thierch, του Μάρκελλου και άλλων. Με τον ενθουσιασμό διπλό, ο Πάσοβ, του ερασιτέχνη και του επιστήμονα, έδωσε  στον Έλληνα μελετητή και αναγνώστη ένα πολύτιμο υλικό, βιβλίο αναφοράς, συμπληρωμένο με ένα ευρετήριο τοπωνυμίων και γλωσσάρι στα Λατινικά.   

Η συλλογή περιλαμβάνει οχτώ κατηγορίες τραγουδιών: Κλέφτικα, Ιστορικά, Οικιακά (νανουρίσματα, κάλαντα, του αποχαιρετισμού κ. ά), «πλαστά», Βλάχικα (βουκολικά), Ερωτικά, Δίστιχα και μία ενότητα του Χάρου. Εν ολίγοις, στα τραγούδια αυτά ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται,     μέσα από μια πλούσια σε συναίσθημα γλώσσα, τα ιστορικά και προσωπικά πάθη.  Η Εισαγωγή στα Λατινικά από τον Πάσοβ αρχίζει με   την αναφορά στον πεθερό του –

Cum ante hos tres annos Henrici Ulrichi carissimi socieri quae in Graecia 

collegerat carmina popularia…- όπου φαίνεται ποιος έβαλε τα θεμέλια αυτής της δουλειάς, και τελειώνει

                               Dabam Magdeburgi

                      Mense Februario CIOCCCCLX.

Όταν αυτή η συλλογή κυκλοφορήθηκε, προξένησε μεγάλο ενδιαφέρον και συγκίνησε  διανοούμενους και καλλιτέχνες. Αυτήν διάβασε  ο Τσέχος μουσικός  Antonin  Leopold  Dvořák  (1841-1904), o οποίος συγκλονίστηκε  από τα πάθη του ελληνικού λαού και μελοποίησε τρία ποιήματα: «Ο Κόλιας» στη σελ.  96 της συλλογής, «Το μυρολόγι της Πάργας» στη σελ. 164 και «Ο βοσκός Αποθαμένος» στη σελ. 268. Από τα τρία αυτά ποιήματα, με την τεράστια δραματική ένταση, όπως και όλα άλλωστε της συλλογής, το «Μυρολόγι της Πάργας» περιλαμβάνεται στη διδακτέα ύλη της Α΄Λυκείου και έτσι παίρνουν είδηση οι Έλληνες μαθητές για το τι θα πει σκλαβιά. Όμως φυλλομετρώντας την συλλογή και διαβάζοντας τα ποιήματα μαθαίνει ο κάθε αναγνώστης μέσα από τα δημοτικά τραγούδια την ιστορία με όλες τις φρικτές λεπτομέρειες για το τι είδους είναι τα πάθη των υπόδουλων, τα οποία η επίσημη Ιστορία προσπερνά ευθύγραμμα, με μία αναφορά σε ένα τοπωνύμιο, μία χρονολογία, ένα-δυο πρόσωπα, αριθμούς πολεμιστών και  θυμάτων και τη λέξη βάσανα.

Κι έτσι, τέλος, καταλαβαίνουμε, πώς τα δημοτικά τραγούδια συγκίνησαν ανθρώπους οι οποίοι δεν είχαν πατήσει ποτέ στην Ελλάδα, ωστόσο έγραψαν αθάνατα έργα και άλλοι ήρθαν για να πολεμήσουν και να πεθάνουν για την Ελλάδα.

 

Δημοσιεύτηκε στο Περί ου, 20/1/2021